Lètrè’

Oleh Mahwi Air Tawar

Nyaè Maryam lèp-nyèlèp lajhu nyalodur ḍâri ampèr, maskè ella tao jhâ’ pokol 12 malem rèya ghi’ bhâri’ ghâllu mongghu Kyaè Subang sè tèdungnga. Iyâ, bariyâ. ḍâ’-aḍâ’ân jârèya, Nyaè Maryam nyornè’ ghâllu ka jenḍèla, ling-jhâllingan ka lakèna sè preppa’en èmo’ akanḍhâ bân tamoyya è langghâr. Râng-sabhârâng sè èkacator sambi kak-ngalakkak sè lâ’-ghellâ’ân. Lakèna Nyaè Maryam, Kyaè Subang, arasan jhâ’ abâ’na terro ngabinèya sindèn. Duh, ma’ pas bânnya’ sè nyambhit.

“Laaa, ma’ ta’ ḍâri dhimèn bisaos panjhenengngan sè akarètek? Sapanèka èstona langkong saè. Jhâ’ panjhenengngan panèka ghuruna jing-bâjing, ma’ pas aghâdhuwân raji sakerra’, torè napa.” Bhântana sè kasorang pos-matalpos. Kyaè Subang pèra’ sem-mèsem, sè laèn noro’ aghellâ’ân.

Nyaè Maryam dhuli alonca’ kalowar lèbât jenḍèla. Saellana ḍâpa’ ka paghâr, lajhu berka’ nyèngkap sampèrra, ḍâ’ kobhurân ngènḍing lèbât ombhutta. Alalakona apa sè ella èkanèyat, kaangghuy ngalang kareppa lakèna sè cè’ terrona abinèya polè bân sindèn, Sumiyati.

Ta’ abit saellana jârèya, Nyaè Maryam ngejjhit. Bâḍâ ḍâun kerrèng tello lambâr ngabbher lajhu ghâgghâr rapa’ èyadâ’na labâng paghârrâ kobhurân. Anè, karèttekka. Gheton. Monyèna ranca’ mangejjhitan, tako’. Dhinèng èjhelling ka attas, taḍâ’ apa. Atolè ka buḍi. Sèppè. Ta’ marè sè tako’, Nyaè Maryam sajân maketthek, ta’ èmo-temmo ḍâun kerrèng sè tello lambâr ghellâ’ ngabbher apèddhel èyattasa cètakka tello kalè.

È semma’na kèjhing bân pattokan bâḍâ rèng lakè’ asèla ḍu’-nonḍu’ aḍhikkèr teppa’ è pèngghirra kobhurân sè èkèntarana bân Nyaè Maryam. Rèng lakè’ jârèya jhur koncèna, sè rè-saarèna ajâgâ bân abhersèyan makam.

Ta’ jhâu ḍâri kobhurân ghellâ’ bâḍâ ko-bengkowan ḍâri bidhik bân perrèng. Jârèya sè èkoca’ langghâr. Angèn ngalesser abâu kembhâng malatè bân bhâbhur. Dhinèng angèn sè ngalesser akantha tanang ghâib sè nyalepsep, nyellè’ ka ngen-bângenna abâ’na dhibi’. Apangrasa jhâ’ dhâddhi binèna Kyaè, dhâddhi èbo’ ḍâri na’-kana’ sè ajhâr ngajhi.

“Arèya pastè lalakona”, acaca ka abâ’na dhibi’. Saellana jârèya Nyaè Maryam ngabâs ka sakalèlèngnga, ma’ pas bâḍâ pèkkèran anè ka lakèna, Sumiyati bhâkal binè sè nomer duwâ’. Hah. Atalabuyân pèkkèranna. Tojjhuwânna lajhu ta’ pastè, ḍâteng ka kobhurân lèbât tengga malem kalabân abâ’ sè coma abundhu’ sampèr paḍâna orèng sè èntarra nyassa bu-sobbu ka sombher. “Ta’ bisa sèngko’. Ta’ bisa”, wâs-wâs kadhibi’ân.

Saongghuna Nyaè Maryam jârèya sadar, jhâ’ lakèna cè’ terrona sè abinèya polè jârèya ella patot, apa polè Kyaè Subang, bânnè ghun èkennal polana ngajhâri ngajhi aghântè almarhum mattowana, bi-lebbi polè polana dhâddhi ghuruna bâjing sè palèng èkatako’è lantaran pèlak pangèco’na bân pèlak silatta.

Enjâ’, bânnè. Nyaè Maryam rèya bânnè kèng ta’ endâ’, tapè lantaran dhibi’na rèya ḍâri golongan kaluwarga santrè, bi-lebbi sè lakè’ bâjing, dhâddhi dhibi’na ta’ kèra alabân ḍâ’ apa sè èkakarep lakèna. Bâjing bân Kyaè rèya mon abinè ḍuwâ’ otabâ lebbi ḍâri sèttong bhâkal ngongghâ’aghi dhârâjhât tor martabhâtta mongghu ḍâ’ ka rèng-orèng. Saongghuna Kyaè Subang ta’ arapa abinè polè, taḍâ’ mas’ala, tapè ajjhâ’ sampè’ Sumiyati sè lalakona pèra’ nyindèn bhâi. Arèya bhâkal dhâddhi cacana rèng-orèng è buḍi arè. Kabâḍâ’ân arèya sè èkaberrâ’ Nyaè Maryam. Dhibi’en aromangsa kobâtèr kadhikdhâjâânna sè lakè’ rosak, lajhu ta’ anḍi’ martabhât polè ka santrèna bân rèng-orèng. Pèkkèran rèya sè dhâddhi alasanna Nyaè Maryam kaangghuy maburung nèyatta sè lakè’ kalabân cara alakonè lètrè’, sopajâ lakèna bâjhi’ ka Sumiyati.

“Langkong bânnya’ sè lebbi patot ètembhâng Sumiyati, Kyaè.” Nyaè Maryam pos-ngaposè Kyaè Subang.

“Iyâ, sè lebbi towa bânnya’.”

“Ponapa sè andhâddhiyâghi tojjhuwanna Ajunan ngarobbhi Sumiyati?” Nyaè Maryam acaca paḍâna akoto’ ḍârina tako’.

“Apa polè mon bânnè ibâdâ, tojjhuwân sowarghâ.”

“Manabi saka’ḍinto, dhigghâl abdhina sè nyarèyaghina, Kyaè.”

“Sè lebbi towa? Lajhu bârâmma cacana ca-kanca rèmo ḍâgghi’. Kyaè Subang lajhu manjheng, “bâ’na terro tang martabhât toron èaḍâ’na ca-kanca rèmo?”

“Pangapora, panèka kangghuy sowarghâ ponapa martabhât, Kyaè?” Nyaè Maryam nyalko’ semmo bhellis.

“Oo, pèntèr caca bâ’na satèya.”

“Sadhâjâna mongghu kadhikdhâjâ’ânna tor martabhâttâ Ajunan, jhughâ mongghu ḍâ’ ka rèng sèppona santrè sarèng rèng-orèng.”

“Dhâddhi mon sèngko’ abinè sindèn?” Nyaè Maryam èsentak.

“ Bâbinè’ ghâpanèka korang patot nyandhing ajunan, Kyaè.”

Pyar. Pyar. Pyar…

Bâbâtek bâjingnga Kyaè Subang lajhu nyarowa’ ta’ kennèng ampet. Binèna robbhu nyalodur ka bâbâna bhruma. Ta’ marè sè pegghel, ghuru ngajhi jârèya lajhu ngala’ panjhâlin sè biyâsana èkaghâbây meccot santrèna sè ta’ tao ngajhi otabâ ta’ toro’ oca’. “Rèng binè’ ta’ ngartè andhâp asor, bângal ka lakè!” Nyentak lajhu mapèyar polè.

***

Syarat sè kapeng sèttong ella obus. Pèkkèranna nyalamor ka man-ḍimman, bân polè satèya bâḍâ rèng lakè’ asèla è sèddhi’na kobhurân sè èkèntarana. Iyâ arèya jhur koncèna. Dhâddhi, dhâddhi bârâmma carana sè terro ta’ ètangalèya orèng? Koddhu bârâmma rèya? Palang, ca’na. Nyaè Maryam beng-rembeng aèng mata. Dhibi’en bhellis. Enjâ’, bânnè. Nyaè Maryam jârèya ta’ bâjhi’ ka lakèna sè terro abinèya polè bân sindèn, tapè dhibi’en bâjhi’ acampor kasta polana terro ngalangnga apa sè ella èkakarep lakèna. Nyaè Maryam lajhu ènga’ ka cacana Nyaè Makèler, dhukon lètrè’ sè cè’ nyangghuppa ḍâ’ apa sè ella èkakarep dhibi’en.

“Hm. Dhina, Mar. Bâ’na jhâ’ kobâtèr, jârèya apa ca’na sèngko’. Bâriyâ Nyaè Makèler pos-ngaposè Nyaè Maryam. “Bâ’na ghun karè mèlè. Èpabâjhi’â otabâ…,” dhukon jârèya lajhu akoto’, “otabâ anḍi’na lakèna sè èpata’jhâghâ’â? Hèhèhè. Bârâmma?” Nyaè Maryam tapaghegghen, lajhu aserro.

Saongghuna dhibi’en ta’ ghu-ongghu kèya ḍâ’ apa sè ella èkakarep. Ghimeng. Dhibi’en ghun terro ajâgâ’â kamoljâ’ânna sè lakè’. Rèng-orèng ella paḍâ tao jhâ’ lakèna rèya maskè bâjing tapè satèya ella dhâddhi Kyaè. “Bâ’na ghi’ ghimeng ya, Mar?” Nyaè Maryam ngejjhit polè. Matana abeng-rembeng polè. Duh. Aserrowan.

“Sèngko’ ghimeng, Nyaè,” serrona.

“Hèhèhè. Dhibi’en ghuruna na’-kana’, dhâddhi ta’ ollè ghimeng,” ca’na Nyaè Makèler, “Sèngko’ dhibi’ bâjhi’ ka sindèn jârèya. Ta’ tao toḍus. Duh, ma’ endâ’ dhâddhi sè nomer duwâ’, èkabin lakèna bâ’na. Koddhuna pangartè dhibi’. Lakèna bâ’na rèya Kyaè, Dhinèng dhibi’en sindèn.” Uhuuk.., ”Otabâ ḍâ’ iyâ, bârâmma mon sindèn jârèya èpaghilâ’â bân sèngko’? Dhâddhi rèng-orèng ta’ kèra nyangka jârèya lalakona bâ’na, lâng-palèng ollèna sindèn sè laèn polana arebbhu’ân tangghâ’ân?” Nyaè Makèler mèsem sambi ngaèl dâunna sèrè bân pènang.

“Bân polè,” Nyaè Makèler matèrros cacana, “Rèng-orèng ella tao jhâ’ lakèna bâ’na rèya bânnè orèng bân-sarombân. Tapè rèng lakè’ pèlèyan, sè èpasraè Ghustè Alla kaangghuy ngajhâri ngajhi,” sap-makessap sè mojjhi. “Ta’ iyâ?” Ta’ marè, lajhu èterrosaghi, “Pajhât lakèna bâ’na rèya lambâ’ tao ngèco’ bân abâjing. Kabbhi orèng tao. Tapè kan ella ambu, jârèya Kyaè Subang sè lambâ’. Sapa sè nyangka jhâ’ è budi arè lajhu ollè mukjizat? Bâ’na rèya kan terro ajâgâ’â kadhikdhâjâân  bân martabhâtta Kyaè Subang?”

Nyaè Maryam ghun gu’-ongghu’ân.

“Yâ ella mon bâriyâ,” ca’na Nyaè Makèler, “Satèya bâriyâ bhâi. Bâ’na molè ghâllu, pèkkèr polè patèppa’,” Nyaè Makèler nyoro, “Juma’at polè abâli bâ’na ka ḍinna’. Otabâ mon ta’ bisa, èntar Minggu sèyang bhâi. Mon ella cè’ yâkènna ongghu, malem Sennèn kol ḍubellâs ponjhul sampè’ sabelluna pajjhâr, lètrè’ koddhu ella marè èkalako. Bârâmma?” Nyaè Maryam ghun aonggu’, sè dhukon jhâghâ lajhu maso’. Nyaè Maryam èdhina kadhibi’ân.

“Sapa nyamana sè binè’, Sumiyati yâ?” Nyaè Makèler nyaot ḍâri dâlem.

Nyaè Maryam ngetter, bulu kolè’na abhâriyâsân. Akaton bâḍâ sè noro’ buntè’ ḍâri buḍi. Dhinèng atolè ka buḍi, taḍâ’ pa-sapa. Jhâ’ ghun bâjânganna ka’-bhungka’an malanjhâng sampè’ ka pèngghirâ labâng. Ḍâun sè tello lambâr èjhelling polè. Èpandheng abâk abit. Dhinèng bit-abit, neng ra’-ora’en ḍâun ghellâ’ acora’ bâḍâ sè aghuli. “Pagghun bâḍâ pa-apa rèya,” ca’na dâlem atè. Bânnè polana kèng ètongngo’ angèn ḍâun ghellâ’ ghâgghâr è seddhi’anna, tapè dhibi’en aromangsa jhâ’ lakèna sè akèrèman kaangghuy masalbut pèkkèranna lajhu maburung apa sè èkakarep, iyâ arèya mapegghâ’ trèsnana sè lakè’ ka Sumiyati.

Satèya kèya Nyaè Maryam koddhu nyèngla majhâu ḍâri jhur koncè sopajâ taḍâ’ rèng tao.

***

Pèttong makam malang, ajhijhir. Rassana Kyaè Sulapsap, rèng towana Kyaè Subang, pajhât aghâbây makam kaluwarga kaangghuy dhibi’en bân sabhâlâ’ân. tapè ta’ tao polè mon ghu’-lagghu’ bâḍâ sè matè èkobhurrâ è jâdiyâ ongghu, apa è tegghâlân, otabâ neng è kobhurân biyâsa, padâna rèng towana lambâ’. Nyaè Maryam satèya sajân ta’ yâkèn ka abâ’na dhibi’, bhâ’bisa’a terros abhârèng bân Kyaè Subang sampè’ matè. Maskè Nyaè Makèler rèya ella marè ngoca’ jhâ’ dhibi’en ta’ kèra apèsa so sè lakè’, la-mala Kyaè Subang bhâkal ghilâ ka dhibi’en sampè’ satèrrossa.

Angèn ngalessèr lèrè. Bulân nyanḍâr ka tengngana jhur koncè sè ghita’ marè asèla, adhikkèr è pèngghirrâ makam. Nyaè Maryam nyèngla laonan, ajhâlân rèk-nyèrèk ka langghâr ta’ akasa’an. Dhibi’en ta’ yâkèn bisa apa enjâ’ alakonè apa-apa sè èparènta’aghi bân Nyaè Makèler. Alakonè lètrè’ arèya ta’ ollè bâdâ rèng tao, koddhu sèppe, kadhibi’ân.

Dhinèng è bâkto ḍâpa’ ka langghâr, dhibi’en lajhu ngala’ roko sè bâḍâ è tabing, lajhu anyabâ katon sè cè’ legghâna. Dhina ta’ rapa maskè apa sè èkalakowa malem rèya ta’ paḍâ bân apa sè èkakarep. Dhina maskè ta’ dhâddhi poko’en ta’ toḍus. Sè pentèng jhur koncè ta’ nangalè ka dhibi’en sè satèya pèra’ asampèran ta’ akalambhi. Asabâb jhur koncè rèya ta’ enjâ’ polè santrèna dhibi’.

***

“Dâun sè tello lambâr jârèya ella pastè kèrèmanna Kyaè Subang,” ca’na Nyaè Makèler cè’ tegghessâ, è bâkto èkanḍhâi parkara ḍâun sè tello lambâr.

“Ma’ bisa, Nyaè?” Nyaè Maryam gheton.

“Lakèna bâ’na rèya bâjing. Dhâddhi bâjing rèya ta’ cokop ngandhellaghi abâ’. Bâjing sè saktè rèya koddhu anḍi’ kep-sèkep bân paghâr alos. Sèkep rèya bânnè pèra’ saḍâ’ malolo, tapè aropa sè alos kèya,” sambi la’-mancella’ Nyaè Makèler sè akanḍhâ, “Tapè dhina jhâ’ kobâtèr. Sèngko’ ta’ kèra ajhilât jhâil dhibi’ sè ella ghâgghâr ka tana.”

“Maksotta bârâmma, Nyaè?”, nyalko’ sè Nyaè Maryam.

“Sèngko’ ella karè ajhânjhi ka bâ’na, nolongnga dhibi’en kaangghuy mapegghâ’ trèsnana Kyaè Subang bân nè’-binè’na.”

“Bârâmma carana, Nyaè?”

“Poko’en bâ’na sangghup.”

“Sangghup, Nyaè.”

Ngèḍing oca’ sangghup ḍâri Nyaè Maryam, Nyaè Makèler mèsèm lajhu maso’ ka ḍâlem sotapa’anna.

Nyaè Maryam nantos sambi aghâliseng. Jhâ’-sakejjhâ’ nyornè’ ka sotapa’anna Nyaè Makèler. ḍâri dâlem sotapa’an sè coma èyandangè rambing potè nyaraḍâng, dhâmar talempè’ dhep-keddhepan adhâddhiyâgi bâjângan celleng ḍâri Nyaè Makèler sè toju’ asèla. Bauna mènnyan bân dhupa nyarowap ḍâri dâlem.

Ta’ abit, Nyaè Makèler kalowar nyambi ḍâun kerrèng tello lambâr, jhârum, dâun panḍân tello kerra’ bân kembhâng malatè sè ella èlop. “Ya’ ka ḍinna’,” ca’na Nyaè Makèler.

Nyaè Maryam semmo takerjhât, ta’ parcajâ è bâkto nangalè ḍâun sè tello lambâr. Dhibi’en ènga’ jhâ’ ta’ acarèta pa-apa ka Nyaè Makèler parkara ḍâun tello lambâr sè ngabbher apèddhel èyattassa cètakka è bâkto ḍâpa’ ka kobhurân. “Cè’ rapa’en, Nyaè. Teppa’.” Nyaè Maryam acaca rè-lèrè.

“Apana?” ca’na Nyaè Makèler.

“È bâkto sèngko’ maso’a ka kobhurân, bâḍâ ḍâun tello lambâr apèddhel èyattassa tang cètak.”

“Jârèya ta’ enjâ’ polè, lakèna bḍ’na sè ater-ater ngangghuy ḍâun.”

“Sèngko’ ta’ ngartè, Nyaè.”

Akaton cè’ sengkana Nyaè Makèler sè matèrrossa caca, dhibi’en ella tao jhâ’ binèna Kyaè Subang arèya ta’ kèra ngartè parkara ḍâun bân macemma cara sèhèr. “Bḍ’na ella parcajâ bhâi. Lakonè apa sè èsoro sèngko’. Jârèya mon bâ’na terro ngalangnga pangatèrrona Kyaè Subang abinè polè.” Lajhu mategghes. “È ḍinna’ rèya ella bâḍâ tolèsan nyama bân arè katerbi’enna lakèna bâ’na, arè Sennèn ta’ iyâ?” Nyaè Makèler atanya, mapastè.

“Nyamana bâ’na dhibi’, sè arèya nyamana Sumiyati.” ca’na Nyaè Makèler, sambi maghi ḍâun sè tello lambâr, “È malem kabinna, bâ’na koddhu kalowar, èntar ka kobhurân. Ḍâun sè ḍuwâ’, sè bâḍâ nyamana bâ’na bân lakèna, bhenḍem. Sènga’ kènga’è, ḍâun sè ḍuwâ’ân rèya jhâ’ sampè’ apèsa. Dhinèng ḍâun sè bâḍâ nyamana Sumiyati rèya pèsa, pakadhibi’ân. Ngartè?”

“Oo, iyâ. Abâs jhârum rèya,” ca’na Nyaè Makèler, “Abâs, jhârum rèya soddhu’aghi cawatta lakèna bân anḍi’na be’na dhibi’ sampè’ cekka’ dhâddhi sèttong. Marè jârèya lajhu bhendem dhâddhi sèttong bân ḍâun sè ḍuwâ’ân ghellâ’. Kènga’è!”

“Aa, rèya, rèya. Ḍâun panḍân tello kerra’ bân malatè bucco’ rèya, abâs-abâs.” Nyaè Maryam aonggu’. “Kènga’è, bâ’na koddhu nyarè cawat andi’na Sumiyati, lajhu bhendem padhâddhi sèttong bân dâun sè bâḍâ nyamana Sumyati, malatè, ḍâun panḍân sè tello kerra’. Sènga’ kènga’è! Sèngko’ ḍâri ḍinna’ bhâkal ngalang sèhèrra Kyaè Subang, bân matèḍungnga jhur koncèna.”

Nyaè Maryam molè kalabân atè legghâ acampor kobâtèr. Enjâ’ mon satèya, dhibi’en ta’ kèra kobâtèr bâḍâ rèng tao. Sè maberrâ’ ghun bârâmma carana sè ollèya ngèco’ cawatta Sumiyati.

***

Satèya Nyaè Maryam karè aḍântos malem kabinna Kyaè Subang bân Sumiyati sè ghun karè bârâmpa arè agghi’. Satèya dhibi’en ta’ aromangsa kobâtèr polè mè’-amè’ lakèna tao apa sè èkalakowa abâ’na. Nyaè Makèler ella cè’ pastèna sè ngoca’ jhâ’ Kyaè Subang èpangèḍḍhâ’â tèḍung.

Rapa’ è arè katerbi’enna Kyaè Subang: arè Sennèn, Nyaè Maryam masègheg. Sèrrèna ella èco-pacco bân Nyaè Makèler, dhibi’en kalowar ta’ tako’ sakalè. Dhibi’en nangalè jhâ’ lakèna preppa’na tor-catoran bân ca-kancana è langghâr.

Koburan jârèya cè’ sèppena. È langghâr, jhur koncèna abhâjâng tahajjut. Tadâ’ sè patot èkatako’, ta’ kobâtèr, dhibi’en ella cè’ yâkènna jhâ’ apa sè èkalakowa malem rèya ta’ kèra burung polè. Dhinèng ḍâpa’ ka kobhurân, Nyaè Maryam lajhu abhâluḍus mokka’ kalambhina, abângkang molos, terros apèddhel kobhurân tello kalè. Sè ḍâ’-aḍâ’, ḍâun sè ḍulambâr, cawatta dhibi’en bân anḍi’na Kyaè Subang ella marè èbhendem. Karè sè ḍi-buḍi, è bâkto dhibi’en ngalè tana kaangghuy abhenḍem cawatta Sumiyati, ta’ èmo-temmo bâḍâ sowara ḍâri buḍi cè’ semma’na. Ta’ enjâ’ polè sowara jârèya sowarana jhur koncè. Nyaè Maryam takerjhât.

“Hei,” dhibi’en mancal tapè cekka’ ta’ ngennèng aghuli, ghun bisa atolè. Abâk abit sè kaḍuwâ patang pandheng.

“Nyaè?” jhur koncèna tapegghen lajhu dhuli malèngos dhinèng tao jhâ’ rèng binè’ sè abângkang molos è aḍâ’na jârèya, Nyaèna.